artin van Kalmthout heeft over de vraag of religie als onderwerp thuishoort in psychotherapie een mooi artikel geschreven, ‘Voorbij Mythe en Ritueel’ (1). Zowel zijn antwoord op deze vraag, als zijn idee over religie zijn boeiend. Zijn religieconcept sluit goed aan op mijn eigen idee en beleving, zoals verwoord in ‘Leven en dood tussen ervaring en idee’(2). Het biedt enige religieuze troost voor atheïsten. In onderstaande bespreking een korte samenvatting van zijn artikel en een paar opmerkingen.
Bespreking
Van Kalmthout poneert een vrij radicale, heldere stellingname. Met Rogers ziet hij een ervaringsgerichte psychotherapie als leefwijze, ‘a way of being’, het open staan voor het leven, het existentieel ervaren. Waar religie staat voor een open beleving van het geheel van de werkelijkheid is het een integraal onderdeel van deze wijze van psychotherapie.
Om bij deze visie uit te komen zet hij een paar stappen:
Hij onderscheidt qua religie het mythologisch-ritualistische type van het experiëntiële type. Het eerste omvat met name de diverse godsdiensten, het tweede de pure ervaring van de grondslagen van ons bestaan.
Een soortgelijke verdeling maakt hij op het gebied van de psychotherapie, waar hij de symptoomgerichte, protocollaire benadering onderscheidt van de persoonsgerichte, experiëntiële benadering.
De ervaringsgerichte vorm van religie past goed binnen het kader van de ervaringsgerichte vorm van psychotherapie. Daarbij ‘leads the best of therapy sometimes to a spiritual dimension’.
The best of therapy sometimes leads to a spiritual dimension (Rogers)
De spirituele of religieuze ervaring is een gevoel over het geheel van de werkelijkheid, een geheel dat zich niet laat verwoorden, alleen benaderen. We kunnen er bij verblijven, in het besef van het mysterie.
De conclusie laat zich raden: persoonsgerichte psychotherapie en het experiëntiële type van religie zijn zielsverwanten. Dit is een niet-theïstische benadering waarin het niet-weten centraal staat. Weten is zelfs een belemmering voor de ervaring van onze existentie, onze angst en verwondering, onze beleving van het mysterie.
In zijn uitwerking vindt Van Kalmthout inspiratie bij Rogers, Spinoza, Krishnamurti e.a.
Een paar opmerkingen
Het artikel biedt in sobere stijl een aantal mooie noties: de religieuze ervaring als onderdeel van psychotherapie, welke op haar beurt ‘a way of being’ is. De religieuze ervaring als gevoel omtrent een niet te verwoorden werkelijkheid, in het besef van het mysterie. En tot slot het op Spinoza gebaseerde idee dat deze werkelijkheid alles is wat er is.
Vertrouwen op de eigen ervaring vanuit een besef van niet-weten
Voor atheïsten biedt de benadering van Van Kalmthout mogelijk religieuze troost. Zij hebben elk religieus betekenissysteem afgezworen, maar waar religie wordt opgevat als het betekenis geven aan het geheel van onze werkelijkheid, ontkomen ook atheïsten daar niet aan. Van Kalmthout biedt hen de uitweg om daarbij te vertrouwen op de eigen ervaring.
Irvin Yalom denkt daar anders over. In zijn boek ‘Tegen de zon in kijken’(3) stelt hij met Epicurus: ‘waar de dood is, daar ben ik niet en waar ik ben is de dood niet’. Het heeft geen zin om je bezig te houden met de dood, want we kunnen hem niet waarnemen. Ik vond het rationalistisch, een geluid uit de wereld van ‘het weten’. Teleurstellend ook, wat immers te doen met mijn betekenisverlening aan het geheel van het leven die mij kan beschermen in mijn existentiële angst. Van Kalmthout biedt me hier een reëel en geloofwaardig alternatief, welke me meer aanspreekt.
Van Kalmthout gebruikt verder ideaaltypische onderscheidingen. Vraag is of het uitsluiten van de wereld van het weten, van de mythes en rituelen, van de wereld van protocollen reëel is, zijn ze echt vooral lastig voor de oorspronkelijke religieuze ervaring? Van Kalmthout is er niet uit, zoekt ook inspiratie bij o.a. Spinoza en Krishnamurti. Ik denk dat hij deze bronnen als inspiratie gebruikt, waakt voor nieuwe mythevorming die de open ervaring kan vervormen.
In het verband van dit artikel zijn er vele verwante stromingen die door Van Kalmthout niet genoemd worden. Ik wil volstaan met het noemen van een lokaal projekt, het Han Fortmann Centrum in Nijmegen (4). Dit is in 1978 expliciet opgezet met als inspiratie de religieuze ervaring als onderdeel van menselijke bewustwordingsprocessen. Dit idee van ‘geaarde spiritualiteit’ was geïnspireerd op de Psychosynthese van Roberto Assagioli, een leerling en collega van Freud en Jung (5). Wil Vendrik, mijn moeder, was een van de grondleggers van het Han Fortmanncentrum.
Tot slot een humoristische illustratie van het gegeven dat mensen in deze atheïstische wereld open staan voor het mysterie en daar betekenis aan willen verlenen.
‘Iets’ van de ‘Vliegende Panters’
En hierbij nogmaals een link naar het artikel ‘Voorbij Mythe en Ritueel’ van Martin van Kalmthout.
Bert Vendrik, 2018
Bronnen
1. Martin van Kalmthout, ‘Voorbij mythe en ritueel, een experiëntiële benadering van religie en spiritualiteit’, bewerking van een lezing op 300113 (Dit artikel is hier overgenomen met toestemming van de auteur)
2. Bert Vendrik, ‘Leven en dood tussen ervaring en idee’, www.bertvendrik.nl 2018
3. Irvin Yalom, ‘Tegen de zon in kijken, doodsangst en hoe die te overwinnen’, Balans, Amsterdam, 2008
4. ‘Han Fortmann Centrum, persoonlijke ontwikkeling’, www.fortmanncentrum.nl In de loop der jaren is het idee van geaarde spiritualiteit minder centraal komen te staan.
5. Roberto Assagioli, ‘Psychosynthese – een veelzijdige benadering van heel de mens’, Servire, Katwijk a/z, 4e druk, 1988 Dit is zijn belangrijkste boek. Psychosynthese is als stroming niet doorgedrongen tot de mainstream. M.i. is psychosynthese een rijke stroming met een boeiend concept. Het is helaas blijven hangen in de alternatieve sector. Opvallend is dat de Schematherapie veel gelijkenissen vertoont met Psychosynthese, alhoewel de ‘transpersoonlijke dimensie’ ontbreekt bij de Schematherapie.